Tarihi ve Kültürel Varlıklar
Tarihi ve Kültürel Varlıklar
1) Kaleler
4.yüzyılın başından itibaren Erzen (Garzan) bölgesinin paylaşımı konusunda Perslerle Bizanslılar arasında başlayan savaşlar, yüzyılın sonuna kadar devam etmiştir. İşte bu dönemde savunma amaçlı olarak karşı taarruzların bertaraf edilmesi için Bizanslılar tarafından Sason, Kozluk ve Bitlis üçgeninde çok sayıda savunma amaçlı kaleler inşa edilmiştir. Bölge tarihi milattan çok önceye uzandığı için, bazı kalelerin o dönemlerden kalması da söz konusudur. Sadece Kozluk ilçe sınırında ilk etapta tespit edebildiğimiz kaleler şunlardır.
Hazo Kalesi: Kozluk’un merkezinin kuzey sınırında, kale mahallesinde doğal bir kayanın üzerinde kurulmuştur. Kalenin hangi tarihte yapıldığı hakkında kesin bir bilgi ve belgeye henüz sahip değiliz. Ancak bir takım ipuçlarına göre Asurlular döneminde inşa edildiği anlaşılmaktadır. Kale, zamanla ortaçağın bu bölgesinden geçen ipek yolunun önemli bir üssü olarak bütün ulaşımı kontrol eder bir konuma gelmiştir. Uzun yıllar İran İmparatorluğuna bağlı kalan Hazo Kalesi, 5. Yüzyılda bir Nasturi piskoposluğunun merkezi durumunda iken, M.S.639 yılında İyaz Bin Ganem komutasındaki İslam orduları tarafından ele geçirilmiştir. Daha sonra Karakoyunlu, Timur, Akkoyunlu ve en son Osmanlılar döneminde onarılarak kullanıldığı tahmin edilmektedir. Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran seferinden sonra Osmanlı Devleti’nin yöneticisi Şerefhan’ın akrabası olan Sason-Hazo beylerine verilmiştir. İdareyi ele alan Hızır Bey, Kozluk kalesini uzun süre idari merkez olarak kullanmıştır. Günümüzde oldukça harap durumda olan kale, onarım için uzanacak yardım eli beklemektedir.39 Yıldızlı Kalesi (Şeyhbaç): Kale, Yıldızlı köyünün yaklaşık olarak 10 km. güneydoğusunda, Garzan çayına hâkim bir tepede, Erzen kalesinin kuzeybatısında, Yeşilyurt mezrasının eski yerleşim yerinin tam karşısındadır. Yapının üzerinde inşa tarihini verebilecek herhangi bir yazı 
yoktur. Yapı hakkında kaynaklarda kesin bir bilgi ile karşılaşılmamıştır. Kale, konumu, inşaat tekniği ve malzemesi bakımından Erzen kalesi ile benzerlik göstermektedir. Erzen şehri Dilmaçoğlu beyliğinin Erzen kolunun başkentidir. Bu beylik bölgeye üç asır egemen olmuştur.
yoktur. Yapı hakkında kaynaklarda kesin bir bilgi ile karşılaşılmamıştır. Kale, konumu, inşaat tekniği ve malzemesi bakımından Erzen kalesi ile benzerlik göstermektedir. Erzen şehri Dilmaçoğlu beyliğinin Erzen kolunun başkentidir. Bu beylik bölgeye üç asır egemen olmuştur. Bütün bunlardan hareketle yapının 12-13. yüzyıllarda yapıldığı ve daha sonraki dönemlerde onarılarak kullanıldığı tahmin edilmektedir. Şimdilerde metruk olan kalenin surları kısmen yıkılmıştır.
Rabat Kalesi: Kozluk ilçesinin 18 km. kuzeyinde bulunan ve Bekirhan beldesine bağlı olan Yanıkkaya (Rabat) köyündeki Rabat Kalesi köyün yaklaşık olarak 8 km. kuzeyinde, yekpare bir kayanın üzerinde yer almaktadır. Yapının üzerinde inşasının kesin tarihini verecek bir kitabeye rastlanmamıştır. Kaynaklarda da kale hakkında herhangi bir bilgi ile henüz karşılaşılmamıştır. Plan, malzeme ve inşaat tekniği bakımından 13-14. yüzyıl özelliklerini gösteren kale, sonraki dönemlerde onarılarak kullanıldığı tahmin edilmektedir. Halen yıkılmış durumda olup çok az bir kısmı günümüze ulaşmıştır.40
Kandil Kalesi: Kozluk ilçesinin 6 km. kuzey batısında, Sason’a giden eski yol üzerindeki Bölük konak (Hergemo) köyünün güneyinde bulunan bir tepe üzerinde inşa edilmiş olan bu kale, doğudaki kalelerin tahkimi amacıyla ve dış güçlerin Erzen bölgesine girişini önlemek üzere 4. Yüzyılın ilk çeyreğinde Bizanslılar tarafından inşa edilmiştir. Nişton Kalesi: Hazo’dan Sason’a, eski yoldan giderken Kozluk’a takriben 10. km. mesafede, bir tepenin üzerinde geçmiş zamanlara ait bir kale yıkıntısıdır.41
2) Manastırlar
İlçe merkezinde kalenin Güney Doğu tarafına düşen yüksek bir tepenin üzerinde, halk arasında “Deyre” denen yerde Hristiyanlara ait manastır kalıntıları bulunmaktadır. Ayrıca kalenin Kuzeyine düşen dağların eteğinde “Deyr Karatin” olarak bilinen bir manastır kalıntıları daha vardır. Bizim bilmediğimiz başka manastır ve kilise kalıntılarının olması da mümkündür.
3) Camiler
Hıdır Bey Camii: Kozluk Kalesinin Güney Batısında yer almakta ve ilçede geçmişten günümüze intikal eden en büyük cami durumundadır. Yapı dıştan son derece sade ve basit görünümlündür. Cami, kitabesine göre 1485 tarihinde Hazo ve Sason Beyi Ebu Bekir Roşkî’nin oğlu Hıdır (Hızır) Bey tarafından inşa edilmesine emredilmiştir. Bununla beraber yapıda başka kitabeler de bulunmaktadır.
Bunlardan biri minare kürsüsü üzerinde yer alan 987/1579 tarihli kitabedir. Bilindiği üzere bu tarih Sultan III. Murat dönemine ( 1574-1595) denk gelmektedir. Günümüzde halen kullanılan cami, yakın zamanlarda bilinçsiz bir onarım geçirmiştir. Harim duvarlarını örten kalın sıva tabakası ve yapı planında görülen eklemeler camiinin daha önce çeşitli onarımlar geçirdiğini göstermektedir.42
İbrahim Bey Camii: Cami Kalenin Güney tarafında yer alan Kale mahallesinde bulunmaktadır. Kitabesine göre 1705 tarihinde Garzan aşiretinden Murtaza Bey’in oğlu İbrahim Bey tarafından inşasına emir verildiği yazılıdır. Beş kemer üzerine inşa edilmiş olan camiin yazı ve işlemelerle süslü bir minaresi mevcuttur. Minarenin şerefesine iki ayrı merdivenle çıkılmaktadır. Minarenin kıble tarafında ve camiin kubbesi hizasında bir güneş saati bulunmaktadır. Yıldırım çarpması neticesinde hasara uğrayan camiin minaresi yakın geçmişte aslına uygun olarak yeniden inşa edilmiş ve cami de kısmen elden geçirilmiştir. Günümüzde cami ibadete açıktır. Şemdin Ağa Camii: İlçe merkezinin Güneyinde, Şemdin Ağa mahallesinde yer almaktadır. Güzel bir kaynak suyunun bulunduğu yerde inşa edilmiştir. Camiinin müştemilatından olarak Kuzey tarafında medrese işlevi gören hücreler mevcut idi. Bu camii Şemdin Ağa-i Arabî yaptırmıştır. Halk arasında, Şemdin Ağa büyük bir mânevî şahsiyet olarak bilinmektedir. Meşhur bir rivayete göre, Cuma namazlarını Mekke’de, Mescidi Haramda kılardı. Bu durum o gün bilinmediği için, namaz kılmadığı gerekçesiyle Şer’î mahkemece infazına karar verilir. İnfaz sırasında kendisinden akan kanları camiin iç duvarına sürer. Asırlar geçmesine rağmen o kan tazeliğini korumuştur. Caminin tarihi yapısı maalesef yıktırılmış; yerine aslından uzak betonarme, mescit tipi bir cami yapılmıştır. Fakat eski tarihi yapıya ait, üzerinde kan bulunan iç duvarın ilgili kısmı ve muhtemelen kitabesi saklanmaktadır. Son yapı İbadete açık durumdadır.
Ayrıca Kozluk ilçesinde tarihi değerde olup günümüze ulaşmayan başka camiler de vardır. Mehmet Bey ve İslam Bey camileri bunlardandır. Bunların tarihi yapıları üzerinde asıllarından uzak birer betonarme mescit inşa edilmiş olup ibadete açıktırlar.
4) Köprüler
Pisyar (eski adıyla Hacer Gem) Köprüsü: İlçe merkezinin hemen doğusunda bulunan Hazo (Garzan) çayı üzerinde, Alıçlı (Nurşin) köyünün az güneyinde kurulmuş olan köprü, Kuzey Doğu-Güney Batı doğrultusunda uzanmaktadır. Köprüde bir kitabe vardır. Bu kitabe mansap tarafında batıdaki ayağın orta kısmındadır. Kitabe, iki satırlık olup celi-sülüs hat ile yazıldığı belli olmakta ve dört tane iri blok taşın üzerine yazılmıştır. Yalnız oldukça harap olduğundan okunamamaktadır. Tek gözlü yolunun eğik olduğu köprüler grubuna girmektedir. Oldukça harap durumda olan körünün sadece ortadaki büyük gözün doğusunda ve batısındaki ayaklar günümüze ulaşmıştır. Ortadaki büyük kemer gözü yıkılmış olup zamanımıza ulaşamamıştır.
Çayhan Köprüsü: Kozluk’un doğusunda, Tuzlagözü Bucağına bağlı Çayhan köyünde, Çayhan deresinin üzerinde Kuzey Batı ve Güney-Doğu doğrultusunda uzanmakta olan üç gözlü bir köprüdür. Yapı oldukça harap bir durumda olup günümüze çok az bir kalıntısı ulaşmıştır. Köprü gözlerinden ortadaki göz, yanlarındakine göre daha büyük tutulmuştur. Köprü takriben 3 metre yüksekliğe sahiptir. Uzunluğu 32 metre, genişliği ise 3.50 metredir. Yapıya ait herhangi bir kitabeye rastlanmamıştır.
Malabadi Köprüsü: Bu köprü kozluk ile Silvan sınırında, Batman çayı üzerinde kuruludur. Köprünün doğu ayağı Kozluk tarafındadır. Dimdik ayakta olup, önemli tarihi bir yapı olan köprü ayrı bir inceleme konusudur. Tamamen Kozluk ilçe sınırları dâhilinde yer almadığı için burada ona sadece kısa bir atıfta bulunmak kâfidir. Evliya Çelebi Malabadi Köprüsünün Kozlukla ilgili tarafı hakkında şöyle demektedir;“Bu Köprünün Hazo tarafındaki handa Hazo beyinin adamları olup, o taraflardan gelenlerden vergi alırlar. Meyyâfarikîn tarafından da Meyyâfarikîn beyinin adamları vergi alırlar.”43
Kaynakça
*Batman Valiliği, I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 2. cilt, s. 30-43
39. Ayrıca bknz: Boran, a.g.m., s.26-28; Ali Boran- Mehmet Cabir Alper, Kozluk’ta ki Mimari Eserler ( YYÜ Fen-Edebiyat Fak. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Böl. , Bitirme çalışması ), VAN-2002, s..11-13
40. Ali Boran, a.g.m.. s. 26-29.
41. Ömer Atalay, Siirt Tarihi, İstanbul, 1946, s. 85.
42. Boran - Alper, a.g.e. s.21-33
43. Evliya Çelebi, a.g.e, s. 475
